گزارشی از چهارمین شب از سلسله نشست‌های «هزار و یک شب الفما» با موضوع «شعر شاملو در تلفيق دردهای جسمانی و عاطفی» روز پنج‌شنبه، ۷ دی ماه با سخنرانی دکتر عبدالرحمن نجل رحیم

چهارمین شب از سلسله نشست‌های «هزار و یک شب الفما» با موضوع «شعر شاملو در تلفيق دردهای جسمانی و عاطفی» روز پنج‌شنبه، ۷ دی ماه با سخنرانی دکتر عبدالرحمن نجل رحیم در باشگاه اندیشه برگزار شد.

هزار و یک شب الفما_شب چهارم

دکتر عبدالرحمن نجل رحیم _ محمد آزرم

به گفته نجل رحیم، که به طور کل با تخصص اعصاب و روان به بررسی ادبیات می پردازد، یافته های جدید در مغزپژوهی امروز نشان می دهد که مدارهایی نورونی در مغز انسان برای احساس و درک دردهای فیزیکی و دردهای هیجانی یا اجتماعی وجود دارند و درد یکی از احساسات انسانی است که با empathy یا همدلی در ارتباطات انسانی مرتبط است و در مغز انسان نیز انعکاس دارد. درواقع درد به عنوان عاملی هشدار دهنده و ارتباط دهنده مابین انسان هاست و هیجانات انسان را به دیگران منتقل می کند. با نگاهی به زندگی شاملو، او را شاعری درد آشنا می بینیم که به تعریف خودش، شعرش شکنجه دیده از وزن و قافیه است که سر به زیر انداخته و می خواهد عریان بماند تا تماشاچیان داغ شکنجه را بر تن او ببینند. بنابراین شعر شاملو از درد گداخته شده است و این درد، عاطفی، احساسی، هیجانی و غیره است. بدین ترتیب شاملو شعرش را از طریق احساس درد ناشی از شکنجه تعریف می کند. معنای کلمه درد در نظام موسیقیایی شاملو در ترکیبی نو قطعات شعری را می سازد که به ساخت موسیقیایی غربی نزدیک است. او شعر را دارای قاطعیتی می داند که چون چارپایه ای از زیر پای شاعر اگر کنار زده شود، آزادی روح شاعر در زیر فشار تمامی حجم جسمش درهم خواهد شکست. به نقل از نجل رحیم، معنای شعر همان نقشی را دارد که کار مغز و سلسله اعصاب در مغز پژوهی دارد. مغزی که وجودش لازم است تا آزادی روح انسان در زیر حجم جسم بی مغز و اعصاب درهم نشکند. هر دو تعریف نشان دهنده موقعیت دردناک انسانی آگاه و مسئولیت پذیر است که از داشتن قدرتی لایزال محروم است. به عبارتی دیگر به واسطه بخشی از تن می توان به دنیای ایماژ و به آگاهی از سرنوشت رسید. شاملو در طول عمر خود حدود ۴۰۰ شعر سروده است که به طور کل می توان گفت ۸ شعر در سال سروده است و این نشان دهنده وسواس شاملو در نوشتن است. دهه 40 بیشترین بسامد کلمه درد در شعرهای او دیده می شود و دردهای آن زمان در شعر او بیشتر دردهای اجتماعی بوده است. در شعر «غزل بزرگ» که در ۱۳۳۰ سروده شده، ۲۶ بار کلمه درد تکرار شده است. اوج معنای درد در شعر «عشق عمومی» ۱۳۳۴ دیده می شود که می گوید «من درد مشترکم، مرا فریاد کن». این شعر نهایت آگاهی شاعر را در راه درک قدرت انتقال و اشتراک عاطفی حس درد با همدلی را نشان می دهد و کنشی که این انتقال را ممکن می کند، یعنی فریاد ناشی از درد را. در سال ۱۳۴۰ که شاملو به موسیقی درونی توجه می کند و شعر سپید را باب می کند، کلمه درد جان تازه می گیرد و از هر ۴ شعر، در یکی کلمه درد به کار رفته است. عشق آیدا احساس همدلانه درد در شعر را به مرتبه بالاتری می برد. در سال ۵۰ به بعد دردهایی از جمله آرتروز گردن، تنگی کانال، دردهای ناشی از تصادف و دیابت و غیره شروع می شود و بالعکس، با شروع دردهای جسمانی از بسامد کلمه درد در شعرهایش کاسته می شود. درواقع هرچه از نظر کمی بسامد کلمه درد کمتر است، از نظر کیفی دردهای بیشتری بیان می شوند. در ۵ کاستی که انتخاب مجدد شاملو از شعرهایش است، ۱۱۲ شعر او با صدای خودش خوانده می شود که از این میان، تنها در ۱۵ شعر انتخابی او واژه درد حضور دارد. همچنین نقش فریاد در هنگام احساس درد بسیار حائز اهمیت است، چرا که درد اولین واکنش مهم احساسی است برای دعوت به اعتراض و همدلی. در مجموعه آیدا در آینه در سال ۱۳۴۲، درد پدیده ای انسانی است که با انسان زاده می شود. در مرگ ناصری در سال ۱۳۴۴ از دردی گفته می شود که انسان بر انسان تحمیل می کند و این دردناک ترین نوع درد است. در شعر هملت ۱۳۴۸ از دردی گفته می شود که تماشاگران از تماشای درد زر و سیم می سازند. در شعر خطابه تدفین ۱۳۵۴ نوعی از درد بیان می شود که همراه لبخند است و این نوع درد ریشه تکاملی دارد. انسان هنگام درد بسیار شدید می خندد و اینگونه احساس درد را قابل تحمل می کند. گویا خود شاملو نیز در هنگام درد می خندیده و مستنداتی برای آن هست.

به طورکل، در دوره ای از شاعری شاملو که موسیقی درونی اهمیت بیشتری دارد، با تکامل مفهوم درد در شعرش مواجه هستیم و نکته جالب توجه درباره او این است که بعد از دست دادن یک پا، دیگر شاملو شعری از درد نسروده و به نظر می رسد این درد جسمانی در روند تکاملی شعرش، ناگفته باقی مانده است و دیگران از جمله کیومرث منشی زاده این درد شاملو را در شعرش انعکاس دادهاند. تنها شاملو نیست و دیگران هنرمندان چون بلیس آندرار نیز بعد از یک درد جسمانی و فقدان، گفتن شعر را کنار گذاشته اند و این سکوت شعر، شاید انطباقی است میان مغز و جسم که از شدت درد جسمانی، تحمل درد به صورت سکوت تجلی پیدا کرده، به عبارتی گفتن از دردهای اجتماعی و عاطفی در شعر شاملو تبلور روح آدمی است، که رابطه احساسی مغز و شعر را نشان می دهد، اما دردهای جسمانی تحمل می شوند و شاعر را به سکوت وامی دارند.

نیمه دوم نشست، با شعرخوانی حضار از جمله آرش شفاعی، شهین منصوری آرانی، ری‌را عباسی، الهام حیدری، فرخنده حاجی‌زاده، آذر کتابی، کوروش ادیم، محمد آزرم، سارا افضلی، احمد بیرانوند، سیروس مانی، فیروزه محمدزاده، آرش نصرت‌اللهی، عفت کیمیایی، رضا امیرزاده، فرهاد اکبرزاده و امیر حاجی‌زاده ادامه داشت.

گفتنی است که شب اول «الفما» ۳۰ شهریور با سخنرانی محمد آزرم درباره «هوشنگ ایرانی و شعر معاصر»، شب دوم با عنوان «تصویر و کلام: دو رسانه در یک ژانر (بررسی روند شعر دیداری در ادبیات امروز ایران) در ۲۷ مهرماه با سخنرانی دکتر لیلا صادقی، شب سوم با عنوان «نشانه شناسی پرتره شاعران معاصر» با سخنرانی دکتر افسانه کامران ۲ آذر در باشگاه اندیشه برگزار شده است و در جلسات آتی به نقل از مهران سیدی، بانی الفما، مقرر است دکتر صادق رشیدی درباره «سهراب سپهرى و تأثير متقابل نقاشى و شعر»  و دکتر امیرعلی نجومیان درباره نسبت معماری و ادبیات» صحبت کنند. دبیران علمی این نشست ها، دکتر لیلا صادقی و محمد آزرم هستند که هدف برگزاری این نشست‌ها را بررسی شعر به صورت بینارشته‌ای می دانند. نشست‌های هزار و یک شب الفما پنج‌شنبه‌های آخر هرماه همراه با شعرخوانی حاضران از ساعت ۱۷ الی ۱۹ در محل باشگاه اندیشه ـ خیابان انقلاب ـ خیابان وصال ـ کوچه نایبی ـ پلاک۲۳ برگزار خواهد شد.